Kurmancî, soranî, zazakî… ziwan yan dîyalekte?

No nuşte sifte Kovara Kanîzar (hûmara 5.) de weşanîyayo.

 

Husein Muhammed

Kurmancî ra: Hasan Aslan

 

Tirêm kurdî ziwanêk a yan zî çend ziwan ê? Tirêm kurmancî, soranî, hewramî, zazakî… heme dîyalektê eynî ziwanî yê yan zî çend ziwanê eynî malbat ê?

Tirêm kurdîya ke bi elifbêya latînî nusîyena bi kurdîya ke bi elifbêya erebî nusîyena ya yan zî bi kurdîya ke bi elifbêya krîlî nusîyayêne ya eynî ziwan ê yan zî çend ziwanê pê ra cîya yê?

Tirêm çi şertan gore merdim vano ke di awayê ziwanî eynî ziwan ê (mîsal kurmancî û soranî) la di awayê bînî ziwanê pê ra cîya yê (mîsal soranî û farisî)?

Tirêm sebeb û faktorê hesibnayîşê di awayanê ziwanî sey di ziwanê xoserî yan zî sey di dîyalektê eynî ziwanî çi yê? Tirêm merdim şeno bi qeyd û bendanê ziwannasî nê tesnîfkerdişî bikero yan zî tirêm tay şert û mercê muhîmêrî estê?

Mesele çi yo?

No wextêk o ke ser o nîqaş û meseleyî hende bîyê germî ka tirêm zazakî dîyalektêka kurdî ya yan zî ziwanêko xoser a. Eynî pers goranî/hewramî ser o zî esto.

Hema-hema heme kurmancîqiseykerî û soranîqiseykerî û hakeza zafaneyê zazakîqiseyker û hewramîqiseykeran o mutleq zazakî û hewramî/goranî sey dîyalektê ziwanê kurdî û ziwanê nexoserî hesab kenê. Ne nika û ne zî tarîx de çi miletê/şarê bi nameyê zaza yan hewramî/goran çinê bîyê û ê her wext miletê kurdî ra beşêk hesibîyayêne. Sey delîlê ney, Vakurê Kurdistanî de serek û rayberanê kurdan ra zaf serekanê serehewadayîşê 1925î ra bigî heta Selahedîn Demîrtaşî xeylî zaza bîyê la verengê sîyasetê kurdî û kurdan bîyê.

Naye ra û nezdîyîya bêgumana mabênê zazakî/hewramî/goranî û dîyalektanê kurdî yê bînan de ver, zafaneyo mutleq nê awayanê qiseykerdişî sey beşêkê ziwanê kurdî û qiseykeranê înan zî sey beşêkê miletê kurdî qebûl kenê. Sey nîşanê yewitîya ziwanî ya kurmancî û zazakî, bi desan serran a ke weşananê kurdanê Vakurî de yê zafane bi kurmancî de ca deyeno zazakî zî. Eger zazakî tay kovar û rojnameyanê Vakurî de ca nêgirewto zî, sebeb o nîyo ke nê kovar û rojnameyan berhemê zazakî red kerdî la sebeb o yo ke berhemê bi zazakî înan rê nêameyê çunke heta nê peynîyan hûmara zazakînusan vêşî nêbî.

Hetêko bîn de, nê peynîyan de tay zazakîqiseykerî û tay hewramîqiseykerî vejîyayê vernî û vanê ke zazakî/hewramî ziwanê xoserî yê û dîyalektê kurdî nîyê. Ê îdîa kenê ke xo tenya îsnadê “şertanê ziwannasî” kenê û argumentanê kesê ke zazakî/hewramî sey dîyalektê kurdî hesab kenê bi “sîyaset” yan “hîsdarî” ya sucdar kenê. Ê xo îsnadê çend ziwannasanê ewropayijan kenê ke vanê zazakî/hewramî kurdî nê la ziwanê xoserî yê.

Seranikê nê “zazacîyanê” ke vanê zazakî dîyalektêka kurdî nîya, Zülfü Selcan û kitabê ey o bi almanî Grammatik der Zaza-Sprache (Gramerê Ziwanê Zazakî) yê. Kitab serra 1998î Berlîn de weşaneyayo. Pawitişê xoserîya zazakî ra vêşêrî o êrişkerdişê kurdî ser o.

Selcan îdîayanê çend ziwannas û sosyologanê ewropayijan keno virare gama ke ê vanê zazakî ziwanêko xoser a. La eynî Selcan êrişê eynî ziwannas û sosyologan keno gama ke ê vanê zazayî hetê etnîkî û tarîxî ra miletêko xoser nîyê la miletê kurdî ra yew beş ê.

Mîsal, Selcan vateyê Martin van Bruinessenê[1]şarnasê (folklornasê) holandayijî , ke vano zazakî ziwanêko xoser a, bi serfirazî qebûl keno. La eynî Selcan vateyê eynî Bruinessenî, ke vano zazayî kurd, Şêx Seîd(ê zazayî) seba Kurdistanêkê xoserî cehd kerdo û sewbîna zî serehewadayîşê 1925î serehewadayîşê kurdan bi, bi şidet red keno.

Eger zafaneyê ziwannasanê ewropayijan – êyê ke çîyêk zazakî ser o vato- zazakî sey ziwanêko xoser qebûl bikerê zî, ê eynî wext de red kenê ke kurmancî û soranî di ziwanê pê ra cîya bê. Selcan vateyê înan ê ke kurdî ra cîyayîya zazakî ser o keno virare û nê vateyê înan sey bingehêko objektîv û bêteref qebûl keno. La eynî Selcan bi şidet êrişê ê eynî ziwannasan keno çunke ê vanê ke kurmancî û soranî dîyalektê eynî ziwanî yê.

 

Tirêm kurmancî, soranî û zazakî ziwan ê yan dîyalekt ê?

Kesê ke îdîa kenê ke kurmancî, soranî û zazakî ziwanê pê ra cîya yê, xêret kenê – hendo ke mimkun o – lîsteyêkê cîyayîyanê înan ê dergî rêz bikerê. Ê seypêyîyanê mabênê kurmancî, soranî û zazakî qet nêbo peygoş kenê û ge ge heta dîrekt zûran zî meseleyî ser o kenê.

Mîsal, Selcan kitabê xo de hûmarêka venganê pê ra cîya yê mabênê kurmancî û zazakî de rêz keno. La Selcan xora venganê kurmancî û zazakî yê sey pê ra bêveng û bêhes o. Rastî de fonemê kurmancî û zazakî 100 % eynî yê herçendo ke elbet ê, ê foneman tam sey pê nêxebitnenê.[2]

O hem zî wazeno eşkera bikero ke kurmancî û soranî zî pê ra zaf dûrî yê û ganî sey dîyalektê eynî ziwanî nê la sey ziwanê cîyayî bihesibîyê. Seba na îdîaya xo, o mesela eşkera keno ke prefîksê/verîlaweyê berdewamî kurmancî de “di-“ yo (sey “di-çim, di-bêjim, di-kevim”) la soranî de “e-“ yo (“e-kem”) yanî wazeno vajo ke ê qet nêmanenê pê û no zî yew delîl o ke kurmancî û soranî eynî ziwanî nîyê. La Selcan na rastî ra xo temamen bêveng û bêhes keno ke soranî de “e-“ tenya prefîksê berdewamî yê “de-“ ra formêko fekkî yo ke zaf maneno “di-“yê kurmancî (de-kem=di-kim).[3] No formê “de-“ hem zafaneyê fekan de hem zî soranîya nuştekî de serdest o herçendo ke formê “e-“ zî tay fekan de esto û tay nuşteyan de aseno. La Selcanî nêwaşto behsê “de-“ bikero çunke o vêşêrî seypêyîya kurmancî û soranî nîşan dano, cîyayîya înan nê.

Şertê pêfehmkerdişî û zeîfîya ey

Bi awayêko pêroyî vajîyeno ke eger qiseykerê di awayanê qiseykerdişî pê ra fehm bikerê, wexta awayê qiseykerdişê înan di ziwanê cîyayî nê la di lehceyê eynî ziwanî yê. Vereksê ney, eger qiseykerê di awayanê qiseykerdişî pê ra fehm nêkerê, wexta ê di lehceyê eynî ziwanî nê la di ziwanê pê ra cîya yê.

Na teorî tesnîfkerdişê ziwan û dîyalektan de xeylî ameya xebitnayîş û hema zî yena xebitnayîş la teorîyêka zeîf a çunke fehmkerdiş çîyêko subjektîv o û bi estbîyayîş yan çinêbîyayîşê tecrubeyanê kesan a girêdaye yo.

Mîsal, eger yew kurmancî zaf soranî yan farisî eşnawita, şeno hêdî-hêdî musayeyê fehmkerdişê înan bo heta bê ke qet xo musayeyê înan bikero zî. La eger reya ewilî bo ke o kurmancîqiseyker farisî yan soranî eşnaweno, bi ihtimalêko zaf gird do zaf tay ci ra fehm bikero yan heta çîyêk ci ra fehm nêkero zî.

Mesele tenya mabênê di ziwananê aqrebeyan de (mîsal kurdî û farisî) nê la heta mabênê fekanê eynî ziwanî yan eynî dîyalekte de zî winî yo. Mîsal, çi ziwannasêkê cidî heta nika nêvato ke kurmancîya Dîyarbekirî û kurmancîya Dihokî di ziwanê pê ra cîya yê û xoser ê. La eger yew kurmancîqiseykero dîyarbekirij û yewo dihokij reya ewilî fekê pê bieşnawê û pîya dest bi suhbet bikerê, ê do fehmkerdişê pê de zehmetî biancê û heta zaf çîyan pê ra fehm nêkerê yan zî heta pê ra şaş fehm bikerê zî. Mîsal, vatişê dîyarbekirijî “karîn/kanîn, hev, tev/giş, li ba/cem” dihokijanê ke fekanê bînan ra nêmusayê rê xerîb ê çunke dihokijî herunda ê vatişan de vatişê sey “şiyan, êkûdu, hemî/xirr, li nik/dev” xebitnenê. La noqor “xirr” (heme) yê dihokijan şeno bi asanî dîyarbekirijan het şaş fehm bibo çunke Dîyarbekir de o manaya endamê cinsî yê nerîyan dano yanî hemmanaya “kîr”ê dihokijan o.

Ney ra cîya, qiseykerdişê dihokijan de xeylî çekuyê erebî û kurmancîya dîyarbekirijan de zî hûmarêka çekuyanê tirkîyan a ne taye estê ke ne dihokijî ê çekuyanê tirkîyan ra fehm kenê û ne zî dîyarbekirijî ê erebîyan ra fehm kenê. La nê heme astengîyan reyde zî, çi ziwannasê cidî îdîa nêkerdo ke dihokijî û dîyarbekirijî bi di ziwananê cîyayan qisey kenê.

Fehmkerdiş hem zî bi zanayîşê babet a girêdaye yo. Kurdêko ke doktor bo û muxetebê ey o kurdo ne-doktor belkî zaf bi zehmetî pê ra fehm bikerê gama ke behsê babetêka tibî kenê. La doktorêko kurd û doktorêko faris belkî kurdêkê doktorî û kurdêkê ne-doktorî yan farisêkê doktorî û farisêkê ne-doktorî ra hîna zaf asan yewbînî ra fehm bikerê. La ancî zî çi ziwannasê cidî îdîa nêkerdo ke kurdî û farisî eynî ziwan ê.

Cografya û têkilî pêfehmkerdişî ser o tesîrêko asanker yan zehmetker kenê. Mîsal, kurmancê Dêrsimî û kurmancê Zaxoyî herdi bi yew ziwan qisey kenê ke ziwannasî de nameyê ey “kurmancî” yan zî “kurdîya vakurî” ya. Zafaneyê kurdanê Hewlêrî/Erbîlî bi yew awa qisey kenê ke ziwannasî de ci rê “soranî” yan zî “kurdîya merkezî” vajîyena. Ziwannasî qiseykerdişê hewlêrijan bi ê zaxoyijan a eynî lehce ra nê la eynî ziwan ra hesab kenê. Heta kesê sey Zülfü Selcanî weriştê vanê ke ê eynî ziwanî nîyê zî.

La seba ke cografyaya Zaxo-Hewlêrî, Zaxo-Dêrsimî ra nezdîyêrî yo û hem zî têkilîyê mabênê Zaxo û Hewlêrî ê Zaxo-Dêrsimî ra hîna xurt ê, bi ihtimalêko zaf gird zaxoyijî vêşêrî qiseykerdişê soranîya hewlêrijan ra fehm kenê, kurmancîya dêrsimijan ra nê. Sebeb o yo ke zafaneyê zaxoyijan vêşêrî soranîya hewlêrijan eşnawita û heta hewlêrijan reyde qisey kerdo zî la zaxoyijan ra têkilîya nîsbeten tayênan bi dêrsimijan a estibîya. La ancî zî çi ziwannasêko cidî qebûl nêkeno ke kurmancîya zaxoyijî bi soranîya hewlêrijî ya eynî lehce bo la kurmancîya dêrsimijî ra cîya bo.

Bi eynî awa ya, ihtimalen soranîqiseykerêkê hewlêrijî rê fehmkerdişê kurmancîya zaxoyijî soranîya sineyijî ra zaf asanêrî bo çunke ameyîşûşîyayîşê hewlêrij-zaxoyijî têkilîyanê hewlêrijî-sineyijî ra zaf hîra û xorîyêrî yo.

Fehmkerdiş gegane dihetî yo. Cayo ke dîyalektêk serdeste bo, qiseykerê dîyalekta serdeste îdîa kenê ke dîyalekta ne-serdeste ra fehm nêkenê la qiseykerê dîyalekta ne-serdeste dîyalekta serdeste ra vêşêrî fehm kenê. Mesele  o yo ke qiseykerê dîyalekta serdeste mihtacî nîyê ke xêret bikerê la qiseykerê dîyalekta ne-serdeste neçarê îdarekerdişî yê û mecbûr ê xêret bikerê ke fehm bikerê.

Fehmkerdiş şeno bi wext a û bi îmkanan a zî bivurîyo. Mîsal, verê 50 serran tay kurmancîqiseykeran rojane yan heta qet û qet soranî eşnawitêne û qet haya zafaneyê soranîqiseykeran ê mutleqî zî qiseykerdişê kurmancî ra çinê bî. La nika dem û îmkanî cîya yê. Bi raya teknolojîyanê neweyan (TV, Înternet, radyo ûsn.) kurmancîqiseykerî û soranîqiseykerî şenê rojane lehceyanê pê bieşnawê û heta bi “mecbûrî” eşnawenê zî. No biwazo-nêwazo pêfehmkerdişê kurmancî û soranî zî qiseykeranê înan mîyan de zêdneno (qet nêbo ê kesan mîyan de ke medyaya kurdî taqîb kenê).

La ancî zî no fehmkerdiş nîno a mana ke cîyayî mabênê kurmancî û soranî de nêmendê yan zî zaf kemî bîyê. Bingehê kurmancî û bingehê soranî sey verê 50 serran o la qiseykerê nê lehceyan hêdî-hêdî musayeyê fehmkerdişê pê benê.

Nê nimûneyanê corênan ra eşkera beno ke pêfehm(nê)kerdiş sey bingehê tesnîfkerdişê ziwan û dîyalektan bi pêroyî munasîb nêbeno yan zî zaf zeîf o. Ey dima şîyayîş şeno bi asanî merdimî biresno tay netîceyanê şaşan.

Tirêm tay metodê ziwannasî yê bînî estê ke ma bişê rindêrî pê eşkera bikerê ka awayêkê qiseykerdişî ziwanêko xoser yan dîyalektêka yew ziwanî yo?

Pêveronayîşê kurmancî, soranî, zazakî û farisî

Kerem kerê ma çend qeyd û bendanê fonolojî, morfolojî û sîntaksî gore biewnîrê cîyayî û seypêyîya kurmancî, soranî, zazakî û farisî ra (+ = belê, – = nê):

	kurmancî	soranî	zazakî	farisî
Difonemîya   Ç, K, P û T	+	–	+	–
Vurnayîşê M-yê peyvokalî bi V-W	+	+	–	–
Eştişê D R pey ra	+	–	–	–
Eştişê D vokalan pey ra	+	+	+	–
Eştişê X verê W ra	–	–	+	–
Difonemîya L	–	+	–	–
Eştişê T S pey ra	–	+	–	–
Vurnayîşê E bi I	+	+/-	–	–
Vurnayîşê Z bi D	–	–	–	+
Cinso gramerkî bi name û zemîran a	+	–	+	–
Cinso gramerkî bi sifet û fiîlan a	–	–	+	–
Prefîksê/Verîlaweyê berdewamî	+	+	–	+
Di desteyî zemîrê xoserî	+	–	+	–
Zemîrê pakerdeyî	–	+	–	+
Ergatîvî	+	+	+	–

 

Îzahkerdişê tabloyî

• Difonemîya Ç, K, P û T: Kurmancî û zazakî de nê herfan ra di fonemê yanî vengê manavurnayoxî yê pê ra cîyayî vejîyenê, ci ra yew bipif yanî “req” o (bi inglîzî “aspirated”) û oyo bîn zî bêpif yanî “nerm” o (unaspirated). Mîsal, çekuya “par” bi P-yo bipif manaya “parçe, beş, lete, hîse, şirîkatî” dana la bi P-yo bêpif yanî nerm manaya “serra ravêrdî, serra şîyayî, serra verê emser” dana. No fenomen kurmancî û zazakî de esto la soranî û farisî de peyda nêbeno.
• Vurnayîşê M-yê peyvokalî bi V/W: Kurmancî de M-yê mîyan yan peynîya çeku yê vokalan pey de biyo V. Mîsal, “nav” (bi zazakî name) bi kurmancî bi V yo la bi zafaneyê ziwananê hindûewropayijî yê bînan bi M yo, mîsal: farisî “nam”, inglîzî “name”, fransî “nom”… Soranî de zî M yê peyvokalî (vokalan pey de, postvowel) adeten beno W: naw. Zazakî de M nê rewşan de sey xo maneno.
• Eştişê D, R pey ra: Kurmancî zafaneyê çekuyan de D, R pey ra eşto, mîsal: “kirin, birin, xwarin” la bi soranî “kirdin, birdin, xwardin”, bi zazakî “kerdene, berdene, werdene” û farisî “kerden, borden, x(w)arden”.
• Eştişê D vokalan pey ra: Ci ra meqsed o yo ke zaf çekuyan de D vokalan pey ra kurmancî, soranî û zazakî de kewto la farisî de mendo, mîsal: kurmancî “ba, bû”, zazakî “va, bi/bî” la farisî “bad, bûd”.
• Eştişê X verê W ra: Ci ra meqsed o yo ke zazakî komvengê XW ra vengê X eşto û tenya W verdayo, mîsal kurmancî “xwarin, xweş, xwişk/xweh”, farisî “x(w)arden, xûş, x(w)aher” la zazakî “werdene, weş, waye”.
• Difonemîya L: Soranî de di L-yê pê ra cîya estê ke şenê manaya çeku bivurnê eger herunda pê de bêrê xebitnayîş. Ci ra yew L-yo barî yo (sey “lez, law”) û oyo bîn zî qelew o, sey “welat, silaw”. Kurmancî, zazakî û farisî de di vengê L bibê zî, ê fonemî nîyê yanî vurnayîşê înan bi yewbîn nêşeno manaya çeku bivurno.
• Eştişê T, S pey ra: Soranî de no fenomenêko eşkera yo, mîsal kurmancî “standin/stendin, dest”, soranî “sendin, des(t)”. La no fenomen kurmancî, farisî û zazakî de peyda nêbeno.
• Vurnayîşê E bi I: Kurmancî de no fenomenêko vilabîyaye yo, farisî û zazakî de hema-hema peyda nêbeno. Mîsal, zazakî “kerdene, wesar”, farisî “kerden, behar” la kurmancî “kirin, bihar”. Soranî de zî gegane E beno I (kirdin) la zaf reyan zî sey E maneno (mîsal “behar, le, be” herunda “bihar, li, bi”yê kurmancî).
• Vurnayîşê Z bi D: No farisî de fenomenêko vilabîyaye yo, mîsal “dan-“ (zan-ayene), “damad (zama, bi kurmancî zava). Kurmancî, soranî, zazakî û zafaneyê ziwananê îranîyan ê bînan de no vurîyayîş nêbeno.
• Cinso gramerkî: Çîyêko eşkera yo ke kurmancî û zazakî de di cinsê gramerkî (makî û nerî) estê û soranîya standarde û farisî de peyda nêbenê. La sîstemê cinsî kurmancî û zazakî de bi temamî sey pê nîyê. Kurmancî de tenya name û hem zî zemîro yewhûmaro hîrêyin şeno cinsî bigîro la sifet û karî (fîilî) bêcins ê. Mîsal, kurmancî “birayê mezin” û “xwişka mezin” la bi zazakî “birayo pîl” û “waya pîle”. Cîyayî a ya ke kurmancî de sifet (mezin) sey xo maneno û nerî yan makî gore nênamîyeno la zazakî de çekuya bingehêne “pîl” çekuyanê makîyan reyde bena “pîle”. Hakeza kar (fîil) zî zemîrê yewhûmarê hîrêyinî reyde kurmancî de her wext eynî yo la zazakî de cinsê zemîrê yewhûmarê hîrêyinî gore vurîyeno: “O esto” (nerî) û “a esta” (makî).
• Prefîksê/Verîlaweyê berdewamî: Verîlaweyê berdewamî ra meqsed “di-“yê kurmancî, “de-“yê soranî û “mî-“yê farisî yo, mîsal kurmancî “di-kim, di-bêjim, di-çim”, soranî “de-kem, de-lêm, de-çim” û farisî “mî-konem, mî-gûyem, mî-revem”. No verîlawe zazakî de çinî yo û herunda ey de peyîlawe yan mîyanîlaweyê –n- / -en- esto: “(ez) ke-n-a, va-n-a, şi-n-a” yanî bi kurmancî “(ez) dikim, dibêjim, diçim”.
• Di deste zemîrê xoserî: Kurmancî û zazakî de di desteyê/komê zemîran estê ke înan ra yew sade/nenamite yo û oyo bîn zî oblîk/namite yo, kurmancî zemîrê nenamiteyî “ez, tu, ew, em, hûn, ew” û namiteyî “min, te, wê/wî, me, we, wan” û zazakî nenamiteyî “ez, ti, o/a, ma, şima, ê” û namiteyî “mi, to, ey/aye, ma, şima, înan”. Farisî û soranî de tenya desteyêkê zemîranê xoseran esto la desteyêkê zemîranê pakerdeyan zî estê ke kurmancî û zazakî de peyda nêbenê:
• Zemîrê pakerdeyî: Farisî û soranî de (la kurmancî û zazakî de nê) desteyêkê zemîran esto ke soranî de verva zemîranê namiteyan ê kurmancî û zazakî yê. Bi soranî “-im/-m, -it/-t, -î/-y, -man, -tan, -yan” û bi farisî “-em, -et, -iş, -man, -tan, -şan”.
• Ergatîvî[4]: Ergatîvî ra meqsed o yo ke kurmancî, soranî û zazakî de tay haletan de kar (fîil) kerdoxî yanî keso ke çîyêk kerdo gore nê la çîyo ke ameyo kerdiş yanî kerdeyî gore namîyeno. Mîsal, “ez sayan wen-a” (karê “werdene”, “ez” gore namîyayo”) la “mi di sayî werd-î” (karê “werdene”, “di sayî” gore namîyayo û merdim nêşeno vajo “ez di sayî werda”). Demo ravêrde de tenya kar kerdeyî gore nênamîyeno la kerdox yanî keso ke çîyêk kerdo bi xo zî namite yo (“mi werd” – “ez werd” nê). Kurmancî û soranî de zî sîstem wina yo la farisî de çîyêko winên çinî yo, kerdox her wext nenamite yo, kerde namite yo û kar zî kerdoxî gore namîyeno: “dû sîb-ra mîxor-em” (ez di sayan wen-a) û “dû sîb-ra xordem” (mi dî sayî werdî).

 

Encamê pêveronayîşê kurmancî, soranî, zazakî û farisî

Tabloyo corên de ma xêret kerd hûmarêka babetanê ziwanî de pêveronayîşêk mabênê kurmancî, soranî, zazakî û farisî de bikerê. Helbet merdim şeno çend babetanê bînan zî bizêdno yan tayênan ci ra wedaro. La hedefê ma bi nê tabloyî o yo ke ma seypêyî û cîyayîyanê nê ziwan yan dîyalektan ra wêneyêkê (resimêkê) zafhetî teqdîm bikerê.

Seke aseno, mabênê nê ziwan yan dîyalektan de hem seypêyî û hem zî cîyayî estê. Înan ra çi yewe her babete de yewa bîne ra cîya nîya û çi yewe zî her babete de sey yewa bîne nîya. Wexto ke ma kurmancî û farisî pêvero nê, ma do bivînê ke 15 babetanê vîjnayeyan ra, ê tenya çar babetan de sey pê yê:

• Nêeştişê X verê W ra
• Yewfonemîya L
• Nêeştişê T, S pey ra
• Çinêbîyayîşê cinsê gramerkî bi sifet û karan a

Wexto ke ma kurmancî û soranî pêvero nê, ma do bivînê ke ê 7 yan 8 babetan de sey pê yê:

• Vurnayîşê M (bi V/W)
• Eştişê D vokalan pey ra
• Verîlaweyê berdewamî
• Nêeştişê X verê W ra
• Nêvurnayîşê Z bi D
• Çinêbîyayîşê cinsê gramerkî bi sifet û karan a
• Ergatîvî
• (Vurnayîşê E bi I)

Wexto ke ma kurmancî û zazakî pêvero nê, ma do bivînê ke ê 8 babetan de sey pê yê:

• Difonemîya Ç, K, P û T
• Eştişê D vokalan pey ra
• Yewfonemîya L
• Nêeştişê T, S pey ra
• Nêvurnayîşê Z bi D
• Cinso gramerkî bi name û zemîrê yewhûmarê hîrêyinî ya
• Di desteyî zemîrê xoserî
• Ergatîvî

Ancî tabloyê ma ra eşkera beno ke soranî û zazakî tenya 4 yan 5 babetan de sey pê yê. La hetêko bîn de, soranî û farisî 6 yan 7 babetan de pê kenê.

Seke aseno, cîyayîyê kurmancî-soranî û kurmancî-zazakî teqrîben eynî nisbet de yê. Bi ney a zî, zaf ziwannasê rojawanijî îdîa kenê ke zazakî û kurmancî di ziwanê pê ra cîya yê la kurmancî û soranî di dîyalektê eynî ziwanî yê.

Hetê ziwannasî ra mesele bi rastî zehmet o. Bileksê ke “zazacî” îdîa kenê, diziwanîtîya kurmancî û zazakî bi çi awa çîyêko zelal nîya. La rastî ser o ganî bivajîyo ke hetê gramerî ra çîyêko bêguman nîyo ke kurmancî, soranî û zazakî heme lehceyê eynî ziwanî yê.

Mesele o yo ke ziwannasî de çi xetêka eşkera, ya ke lehceyanê eynî ziwanî eynî het de verdo û ziwananê eqrebeyanê xoseran cê ra abirrno, çinî ya. Gama ke ma ewnîyenê tabloyo corên ra, ma vînenê ke kurmancî bi soranî û zazakî ya, muqeyeseyê kurmancî-farisî ra vêşêrî babetan de pê kenê. La ancî zî tay babetan de kurmancî û farisî pê kenê ke kurmancî û soranî yan kurmancî û zazakî pê nêkenê.

Rastî de çi qeyd û bendêkê ziwannasî yo mutleq yan heta tenya meqbûl zî çinî yo ke merdim xo îsnad bikero ta ke eşkera bikero ka di awayê qiseykerdişanê aqrebeyan bi rastî tenya lehce yê yan zî ziwanê xoserî yê.

Bira (Qerarê) lehceyîtî yan zî ziwanîtîya di awayanê aqrebayan ê qiseykerdişî bi qeyd û bendanê ziwannasî nê la bi şert û mercanê sosyal, sîyasî, tîcarîyan yan zî bi hîskerdiş a:

Mîsal, ziwananê Îskandinavya ra bi taybetî swêdî û norwecî zaf nezdîyê pê yê. Ê normal pîya qisey kenê û nadîren fehmkerdiş de zehmetî vînenê. Cîyayîyê înan bi zor hendê cîyayîyanê kurmancîya Mêrdînî û kurmancîya Hekarîyan bê. La semedo ke înan ra her yewe hetê yew dewlete ra ameya resmîkerdiş, çi ziwannasî nêwerzenê û îdîa nêkenê ke ê herdi rastî de dîyalektê eynî ziwanî yê.

Hindî û urdûyî bi qiseykerdiş eynî ziwan ê la her yewe bi elifbêyêka cîya nusîyena û yewe hetê Hindistanî ra û yewe zî hetê Pakistanî ra ameya fermîkerdiş. Ziwannasî nê parekerdişê bi temamî sîyasî winî qebûl kenê. Hetêko bîn de, Çîn de xeylî dîyalektê pê ra zaf cîyayî û qiseykeranê pê rê fehmnebarî estê la hetê sîyasî û tîcarî ra sey eynî ziwanî qebûl benê.

Erebîya Îraqî û erebîya Mexribî qiseykeranê pê rê bi asanî fehmbarî nîyê la herdi awayanê qiseykerdişê xo rê vanê “erebî”. Portugaliya (portegîzîya) Portugal û Brezîlya pê rê bi asanî fehmbarî nîyê la ancî zî herdi “portugalî” yê. Çi ziwannas nêwerzeno înan ra yewe rê nêvano, “nê, ziwanê şima o ziwano ke şima texmîn kenê nîyo”.

Ziwannasî ne vengê xo hemverê nê parekerdişan de û ne zî nê yewkerdişan ver o kenê.

Kurdî wayîra çend lehceyan a ke qiseykeranê pê rê bi asanî fehmbarî nîyê. Lehceyê kurdî heta bi çend elifbêyan zî nusîyenê. La hetê sîyasî ra kurdî eynî ziwan a. Mîsal, gama ke xebitnayîşê kurdî Tirkîya de qedexe bî, tirkan nêva “zazakî kurdî nîya, wa a serbest bo.” Neheqîya ke no seserrêk o ziwanê kurdî rê yena kerdiş, kurmancî, soranî, hewramî, zazakî – heme lehceyanê kurdî rê yena kerdiş.

Naye ra muhîmêrî: kurdî bi hîskerdiş a eynî ziwan a çunke zafaneyê qiseykeranê lehceyanê kurdî yê cîyayan o mutleq nê heme lehceyan sey eynî ziwan ra beşêk hesibnenê.

Ne ziwannasî û ne zî sîyaset şeno nê hîskerdişî ra xurtêrî û çaresazêrî bo.

[1] Berhemê Martin van Bruinessenî yo sereke yo kurdî û Kurdistanî ser o “Agha, Shaikh and State – The Social and Political Structers of Kurdistan” (Axa, Şêx û Dewlete – Awanîyê Sosyal û Sîyasî yê Kurdistanî) bi inglîzî yo û şeno tîya de biwanîyo: http://www.academia.edu/2521173/Agha_Shaikh_and_State_The_Social_and_Political_Structures_of_Kurdistan

[2] Seba cîyayîyanê seypêyî û vengnasî kurmancî û zazakî de (û dîyalektanê kurdî yê bînan de), biewnîrê: https://zimannas.wordpress.com/2016/01/02/cudahiyen-dengnasi-di-lehceyen-kurdi-de/

[3] Seba “e-“ ra kewtişê D bidê prefîksê demê ameyoxî yê kurmancî ver o: DÊ>Ê (ez dê bikim > ez ê bikim).

[4] Nuştoxî tîya kurmancî gore şirove kerdo la mi seba zazakî şirove kerd. (Notê açarnayoxî)

• Ziwanê kurdî